20201006 – Crossing over to Vermont from New York. October 6, 2020.

Sonbaharla beraber daha doğrusu sonbaharı takip ederek yaprak mevsimi geçmeden (hazan mevsimi?) Doğu’ya onun izinden gitmek niyetindeyiz. Yola çıktık sabah ama gene çok erken çıkamadık.  İnsanın içinden hep gitmemek geliyor bu kadar güzellikte.  Ama eminim ileride de bu kadar güzel yerler vardır.

Yolda küçük ama çük küçük bir köyde durduk, Erin arabada telefonla toplantılarını bitirdi biz de bulabildiğimiz ve kasabanın tek lokantasının önünde dışarıdaki tek masanın boşalmasını bekledik.  Masa ilk müşteriden boşalmadan önce başka birisi o masayı istediğini söyledi, biz onu da bekledik, nasıl olsa Erin toplantıda.  Sonunda, o müşteri de gidince, dışarı masaya biz de oturduk.  Erin kapalı mekanlarda bulunmamakta çok ısrarcı.

Bizim masaya yardım eden bayan çok uğraştı ve her şeyin iyi gitmesi için çok çabaladı.  Sonra öğrendik ki bu işe başlayalı daha ancak iki hafta olmuş.

Yemek sonrası yolları takip ederken hiç umulmadık bir şeyle karşılaştık.  Yolumuz üzerindeki Champlain Gölü’nü (Lake Champlain) araba vapuruyla geçmemiz gerekti.  Gölün etrafını dolanmak en az 3-4 saat kaybettirecekti.  Vapur yeni kalktığı için arabayı vapur sırasına bırakıp kıyısında olduğumuz Essex köyünü gezdik.

Essex, New York

Bu kadar sakin, sessiz, çok şirin bir köy olabilir mi? Tek bir kafesi var, tek bir (ve çok şirin) bir oteli, küçücük bir postanesi ve bir sürü şirin mi şirin kilisesi var.  Postanenin önünde köy ‘Haber panosu’ var.  Her bir köyde ya da mahallede ne olduğunu anlamak için çok hoşuma gider bu panolardaki reklamları, halkın astığı ilanları okumak.

Kayıp kediler, kiralık odalar, mahalle toplantıları bu panolarda bulunduğundan oranın günlük hayatının bir kesimini verir.  Bu panonun hemen yanında başka yerlerde de bulunan bence çok güzel bir uygulama başlatmış halk.  Küçük bir kutuya ‘Bir kitap al, bir kitap bırak’ uygulamasıyla parasız çok küçük bir kütüphane yapmışlar.  Bir nevi parasız kitap paylaşımı.  Oradaki kitaplar bir şekilde o köyde ne okunduğunu ve dolayısıyla kimlerin olduğunu anlatıyor.  Bazen memnun kalıyorsun ama çoğu zaman, ‘hadi neyse’ diye geçiyorsun.

Eski evler çok güzel korunmuş, hatta önlerinde evlerin tarihleri var, kim yaptırmış, kime bırakmış, kim satmış, kim almış.. Ailecek şirin mi şirin evlerden hangisinin bize bağışlanması gerektiğine ve bizim gelip burada bütün kışı o tatlı evde kitap okuyarak geçirmemiz gerektiğini tartışarak gezdik.

Amishlerle Tanışma

Arabaya geri geldiğimizde araba vapurunu yanımızda park etmiş koca bir otobüsün de beklediğini gördük.  Esasen biz dolaşmaya giderken gelmişti ve içinden bir sürü Amish’lerin çıktıklarını ve portatif tuvalete kadınların koşa koşa gittiğini görmüştük.    Bir kısmı da gene gruplar halinde köy dondurmacısına girmiş, önünde kuyruklar oluşturmuşlardı.

Geri geldiğimizde onlar da dönmüş, bizimle bekliyorlardı.  Pek resim çekmek falan istemedim, çekindim.  Ama hem merak ettim hem de şaşırdım.  Çünkü Amishler teknolojiden uzak duran, araba bile kullanmayan onun yerine at arabalarıyla dolaşan bir halk.  Otobüsle dolaşmalarını merak ettim.  Hatta birisinin dijital bir kamerayla fotoğraf çekmesi iyice merakımı çekti.

Karşıdan gelen araba vapurunu beklerken karşı kıyının ve gölün resimlerini çektim ama onlar arabanın plakasına dikkat etmişler ve merakla sordular Kaliforniya’dan mı geldiğimizi.  4-5 kişiyle konuşma fırsatı buldum bu bahaneyle.

Amish’ler aynı Mennonite’lar gibi (Yakın ama aynı olmayan inanış/yaşamları olan) Alman/İsviçre geleneğindeki köktenci Hıristiyan inanışında olan insanlar.  Onlar için aile ve kapalı grupları her leyin önünde geliyor.  Din mi gelenekleri mi yaşam tarzlarını yöneltiyor bilemiyorum ama ikisinin ilişkili olduğu muhakkak.  Hıristiyanlığın insancıl, toplumsal, yardımcı taraflarına vurgu yaparak o kurallarla yaşıyorlar.  Gösteriş ve fuzuli harcamalar kesin yasak olduğundan, limanda bekleyen her bir erkekte de olduğu gibi saçlar aynı stil, eşleri tarafından kesilmiş.  İstisnasız bütün erkekler aynı kumaştan yapılmış aynı terziden çıktığı belli elbiseler giyiyorlar.  Eminim bunların da çoğu elle dikilmiştir.  Hepsi sakallı ve sakallar da aynı moda.  Eşleri de aynı şekilde mor/mavi/siyah mazbut elbiselerle ve başlarına bağladıkları küçük şapkalarıyla hemen belli oluyorlar.

Amishler zamanlarını telefonlarında aptal kedi videoları seyretmek yerine yüz yüze iletişimden yanalar.  Elleriyle çalışmak onlar için bir yaşam tarzı.  Tüm ABD’de elle yapılmış Amish ev eşyaları çok tanınmış.

[Photo from ınternet]

Tüm ABD’de 2020 sayımıyla 350.000 üzerinde nüfusları var.  Daha çok Indiana, Ohio, Pennsylvania’da yaşıyorlar ama Wisconsin, Missouri, Michigan ve New York gibi eyaletlerde de hatırı sayılır cemaatleri var.

Pek çok Amish’in 6-7 çocuğu oluyor.  Tabii dindar olduklarından korunma söz konusu olmuyor.  Vaftiz yetişkinlere yapılıyor ama vaftiz olduktan sonra bir kişi ancak ve ancak kendi inanışlarında olanlarla evlenebiliyor.

[Photo from internet]

Elle çalışmak, çok çalışmak, gösterişsiz elbiseler, telefon kullanmamak hem toplum hem de din tarafından zorlanıyor.

Hıristiyanlığın ‘barışçıl’ tarafına yapılan vurgulardan dolayı kesinlikle silah altına girmeyip, askerlik yapmıyorlar.  Bu dinlerince yasak.

Her bir toplumda, kiliseye bağlı 30-40 aile olabiliyor.    Bunların ayinleri her iki haftada bir üye olan birisinin evinde yapılıyor.  Toplumsal ve dini liderler olarak rahip ve dekanlarca hem toplum kuralları hem de dinin gerekleri kontrol ediliyor.

Eğitimde de Amishler genel eğitime katılmıyorlar ama kendi aralarında, kendi okullarında 8. Sınıfa kadar eğitim veriyorlar.  Bu yaştan sonra çocuklara ebeveynleri ya da öğretmenleri gözetiminde demircilik, tarım, ev ekonomisi, marangozluk vb. gibi mesleki eğitim veriliyor.  Yüksek öğrenim bilinçlenmede sorun yaratabileceği için pek kullanılmıyor.  Ancak son zamanlarda bazı Amish kadınlar daha sağlıklı çocuk doğumu yapabilmek için hemşirelik okullarına gidiyorlarmış.

[Photo from internet]

Kurallara uymayan Amish çocuklar ya da yetişkinlere disiplin uygulanıyor, hatta tüm toplum onlara küsüyor!  Kimse konuşmuyor, kiliseye de almıyorlar onlar özür dileyip affedilinceye kadar.  Amish çocuklarının %90’ı kendi toplumsal kurallarını kabullenip kendi kabilelerinde kalıyorlarmış.  Amishler’in kendileri gibi olmayanlara da taktıkları isim ‘İngiliz.’  (Amish ve Mennonitelar Alman geleneğinden geliyorlar ya).  Bu, bizim ‘gâvur’ kelimesi gibi bir şey.

Konuşmamız sırasında Kaliforniya’daki yangınları sordular.  Ben elektrik şirketi PGE’nin hatların altındaki ağaçları temizlemediğinden ve bakım yapmadığından yangınların çıktığını ve milyarlarca dolarlık zararlara neden oldukları için mahkemeleri olduğunu anlattığımda hiç biri tek bir kelime etmedi… ama sanki nefesleri kesik dinlediler.  Pek inandıklarını zannetmiyorum.  Eminim bu haberi ya hiç duymadılar, ya da iyi bir Hıristiyan olarak, birilerinin arkasından böyle negatif konuşmanın hiç de olumlu olmadığını düşünmüş olabilirler. Bilemiyorum, yüzlerinde tek bir kas bile oynamadı.

Onlar da Ohio eyaletinden çıkmış ‘birbirini tanıyan’ aileler Pennsylvania eyaletine ziyarete gidiyorlarmış.  Nedenini sormadım.  Ancak hoş bir sohbet oldu, iyi insanlardı. Aralarındaysa anlamama imkân olmayan Almanca/İngilizce karışımı ‘Pensilvania Dutch’ denen bir lehçeyle konuşuyorlar.  Özellikle Indiana’dakiler İsviçre yoğunluklu konuştuklarından bazen Amishler arasında bile kullanılan lehçeye göre anlaşamama olabiliyor.

Araba vapuruyla gölü geçerken tam ortada Vermont’a da geçmiş olduk.   Senatör Bernie Sanders’ın eyaleti.

Ben & Jerry’s Dondurmaları

Ancak yolumuz üzerindeki bir yere daha hac ya da umre ziyareti yapmak vacip oldu.  Amerika’nın en ilerici diye bilinen dondurma şirketi Ben and Jerry’s dondurma şirketinin çıkış ve kuruluş yerine gitmemiz farz idi.

Tepenin üzerine kurulu dondurma fabrikasında salgın hastalığa gereken önemi vererek ziyaretçileri kabul ediyorlar.  Fabrika’nın duvar afişleri renkler arası mücadelelerde siyahların verdiği özgürlük savaşımının resimleriyle dolu.  İlericilik savaşımlarında yerleri belli ama aklıma yıllar önce iş ABD’nin emperyalizmi ya da toptan bir toplumsal değişim mücadelesine gelince patronlar olarak sınıfsal konumlarını da çok iyi korudukları belliydi.

Başka dükkanlarda satılmayan tattaki dondurmaları bitirdikten sonra, tepenin en üzerinde eskiden sattıkları ama artık tedavülden kalkan dondurma tatları için yapılan mezarlığı ziyaret ettik.  Artık üretilmeyen dondurma tatlarına Fatihalarımızı okuduktan sonra hedefimiz Stowe’a doğru yollandık.

Doğal, katıksız süt ve dondurma reklamlarını ciddiye almamız için tepenin üzerinde bir de açık çayırlıkta otlayan üç inek koymuşlar.  İnekleri sözle taciz edip, sorular sorup, geviş getirmelerini izledikten sonra indik tepeden.